Krótki zarys dziejów Zalewa
Zalewo powstało na przełomie XIII i XIV wieku przy szlaku handlowym, a zarazem w miejscu doskonałym do obrony, między jeziorami Ewingi i nieistniejącym już jeziorem Trupen, na pograniczu terytoriów plemiennych Prusów: Pogezanów i Pomezanów. Założone zostało przez osadników zwerbowanych przez Krzyżaków. Najstarsze nazwy miasta Salfelt, Saalfeld wskazują na miejsce pochodzenia osadników – miasto Saalfeld w Turyngii. W 1305 r. Zalewo otrzymało nadanie praw miejskich od komtura dzierzgońskiego Sieghardta von Schwarzburga. Do naszych czasów zachowały się tylko rozszerzenia przywilejów lokacyjnych z 1320 i 1334 r. W latach 1331-1334 mieszczanie zalewscy wykopali Kanał Dobrzycki. Celem budowy było połączenie Zalewa, poprzez jezioro Ewingi, Jeziorak i Drwęcę z Pomorzem. W I połowie XIV w. wzniesiono obecny kościół parafialny pw. św. Jana Ewangelisty. Święty ten został patronem miasta. W centrum kwadratowego rynku usytuowany był ratusz. Na początku XV w. miasto o powierzchni ok. 8 ha otoczono murami obronnymi. W 1587 r. założono w Zalewie szkolę partykularną, z nadanym w 1599 r. tytułem szkoły książęcej. Ukończenie tejże szkoły dawało prawo kontynuowania nauki na uniwersytetach.
Następstwem długotrwałych wojen w XIV i XV wieku było zniszczenie i wyludnienie kraju, wówczas też zaczęli przybywać nowi osadnicy, a wśród nich szlachta z Mazowsza i Niemiec. W 1525 r. książę pruski Albrecht Hohenzollern w ramach sekularyzacji Prus Książęcych przekształcił krzyżackie komturstwa w starostwa (powiaty). Księstwo podzielono na trzy duże okręgi: Sambię, Natangię i Oberland (Górne Prusy). Zalewo do 1752 r. było stolicą okręgu oberlandzkiego obejmującego 12 powiatów. Protestantyzm stał się religią panującą, a Zalewo w latach 1587 – 1751 było siedzibą konsystorza dla Pomezanii. Ze względu na sporą ilość Polaków mieszkających w tym czasie w Zalewie zdecydowano o dobudowaniu do kościoła dwupiętrowej przybudówki: kościoła polskiego, w którym pastorzy odprawiali msze po polsku. Kościół ten istniał w latach 1559 – 1799.
Przez kolejne dziesięciolecia mieszkańcom Prus dały się we znaki maszerujące wojska: najpierw polskie, potem szwedzkie.
W 1688 r. Zalewo stanęło w ogniu. Spłonął ratusz z archiwum, browar, łaźnia, cegielnia, wiele domów i stodół. Mieszkańcy Zalewa uratowali przed pożogą m. in. kościół, plebanię, siedzibę konsystorza pomezańskiego, dwa budynki szkolne.
W latach 1708 – 1711 d. Prusy Książęce opanowała epidemia dżumy, która pochłonęła około 235 800 ofiar, ponad 1/3 mieszkańców. W Zalewie zmarły 702 osoby, ocalało zaledwie 7 mieszkańców.
W następnych latach stopniowo do wyludnionych miast i wymarłych wsi zaczęli przybywać nowi osadnicy. Powiększała się liczba ludności, np. Zalewo w 1726 r. liczyło 199 mieszkańców, a w 1756 r.- już 969. Z czasem ziemie pruskie stały się krainą zamieszkałą przez różne grupy religijne i narodowościowe. W Zalewie i okolicach osiedlali się Polacy, Holendrzy, Francuzi, Szkoci, Żydzi.
Na przełomie 1806/7 r. Prusy Wschodnie zostały zaatakowane przez cesarza Francuzów Napoleona. W sukurs wojskom napoleońskim pospieszyła dywizja gen. J. H. Dąbrowskiego, która w czerwcu 1807 r. przeszła przez ziemię zalewską, kierując się na Morąg. Sam cesarz zatrzymał się w Zalewie na nocleg z 6 na 7 czerwca 1807 r. Miasto jest miejscem wiecznego spoczynku jego żołnierzy zmarłych w 1807r. w tutejszych lazaretach. Zostali upamiętnieni pomnikiem w miejskim parku.
Po wojnach napoleońskich na ziemi pruskiej nastąpiło ożywienie gospodarki i handlu, wprowadzono liczne reformy. Wybudowano w 1860 r. Kanał Elbląski łączący Jeziorak (także jezioro Ewingi) i jezioro Drwęckie z Elblągiem. Miasta się rozwijały, a wśród nich Zalewo, które w 1852 r. liczyło 2.148 mieszkańców, a w 1910 r. 2.603 osób. Powstało wiele nowych zakładów: cukrownie, browary, tartaki, garbarnie, cegielnie. W 1874 r. na bazie starej garbarni powstał w Zalewie nowoczesny zakład R. Schulza produkujący skóry wysokiej jakości.
Przeprowadzono nowe szlaki kolejowe i drogowe. W 1893 r. zbudowano linię kolejową łączącą Elbląg z Zalewem, Ostródą i Olsztynkiem. Wytyczono i zbudowano nowe drogi: z Zalewa do Morąga (1854 - 1859 r.), do Myślic (1862 - 1865 r.), do Dobrzyk (1896 - 1897 r.) i dalej do Jerzwałdu (1898 r.), do Przezmarku i Dzierzgonia (1901 - 1903 r.), do Boreczna (1904 r.). W roku 1928 wybudowano w Zalewie nową szkołę według planów znanego architekta wschodniopruskiego Kurta Fricka. Budynek szkolny istnieje do dziś.
Latem 1939 r., w ramach przygotowań Niemiec do wojny, zmobilizowano pod broń m.in. 320 tys. mężczyzn - mieszkańców Prus Wschodnich, wśród nich - też mieszkańców Zalewa.
W dniach 13 i 14 stycznia 1945 r. 2 Front Białoruski rozpoczął kontrofensywą operację wschodniopruską. W dniu 22 stycznia radzieckie jednostki pancerne wkroczyły do Zalewa. W czasie działań wojennych Zalewo zostało ogromnie zniszczone. Straty sięgnęły 75% stanu przedwojennego.
Zalewo ze względu na wyludnienie (zaledwie 500 stałych mieszkańców) i zniszczenia straciło pod koniec 1945 r. status miasta. Pierwsi powojenni mieszkańcy Zalewa musieli przede wszystkim odgruzować ulice, uporządkować teren, brak było środków finansowych na remonty nadpalonych kamienic - w większości zostały rozebrane. W 1946 r. rozpoczęła działalność zalewska szkoła, powstało Państwowe Przedsiębiorstwo Traktorów i Maszyn Rolniczych, w 1948 r. działalność rozpoczęła zalewska garbarnia, powstała gminna spółdzielnia, w 1951 r. utworzono Państwowy Ośrodek Maszynowy. Zorganizowano pracę urzędu pocztowego, ośrodka zdrowia, banku, biblioteki. W 1969 r. położono asfalt na głównej ulicy Zalewa, w 1975r. zbudowano przedszkole, w 1979 założono linię wodociągową, w 1984 r. powstał Gminny Ośrodek Kultury.
Dnia 1 stycznia 1987 r. Zalewo odzyskało prawa miejskie.
W 1991 roku w trakcie budowy garaży w okolicach starego miasta został odnaleziony skarb złotych monet z lat 1252 – 1334.
W 2005 roku Zalewianie świętowali 700-lecie nadania praw miejskich. W dawnej remizie strażackiej w Zalewie (przy budynku szkolnym) reżyser Piotr Trzaskalski przy udziale mieszkańców miasta nakręcił kilka scen do polskiego dramatu obyczajowego "Mistrz".
Opracowała Krystyna Kacprzak z Towarzystwa Miłośników Ziemi Zalewskiej
- Dział: Zabytki
