Miasto od chwili założenia w 1305 r. otoczone było wysokim murem. Dolna połowa muru zbudowana była z kamieni polnych, a górna z dużych cegieł o wymiarach 30 x 15 x 9 cm. Mury miejskie wzmacniały liczne baszty obronne, które wystawały poza obręb muru. Jego grubość nie była wszędzie jednakowa. Po stronie północnej, gdzie stroma i wysoka skarpa tworzy naturalne umocnienie, mur był szeroki na ok. 63 cm. Na pozostałych trzech stronach, gdzie nachylenie terenu było łagodne, mur był szerszy i posiadał grubość ok. 120 cm. Z kilkunastu baszt obronnych zachowała się jedna po zachodniej stronie kościoła. Wokół miasta po wewnętrznej stronie był wolny przejazd uliczką podmurną, zwaną też okólną. Po zewnętrznej stronie muru była głęboka fosa wypełniona wodą, a przy dwóch bramach prowadzących do miasta przerzucone były drewniane mosty.
Obecnie w baszcie przy kościele znajduje się wystawa Stowarzyszenia Dziedzictwa Kulturowego Izba Pamięci w Zalewie.

Opracowała Krystyna Kacprzak z Towarzystwa Miłośników Ziemi Zalewskiej
 

Inaczej Wajgart (niem. Frauen See – Jezioro Panieńskie) – płytkie jezioro położone na północny wschód od Jeziora Dauby, około 10 km na zachód od Miłomłyna, około 12 km na południowy wschód od Zalewa. Na północnym brzegu jeziora znajduje się osada (leśniczówka) Piekło. W północno-wschodniej części jeziora wpadają dwa małe strumienie, w południowo-zachodniej wypływa strumień, niosący wody do Jeziora Dauby. Powierzchnia jeziora wynosi ok. 40 ha. Linia brzegowa o długości 3,9 km, dno muliste. Zbiornik silnie zarośnięty oczeretami (trzcina) oraz elodeidami (wywłócznik, osoka aloesowata). Wśród ryb występują: szczupak, lin, leszcz. W głębi lasu nad jeziorem leśniczówka Piekło. Jedno z licznych zaczarowanych jezior ziemi zalewskiej, skrywające staropruskie tajemnice. W latach osiemdziesiątych XIX w., Elżbieta Lemke urodzona w pobliskich Rąbitach, znana niemiecka etnograf i badaczka kultury ludowej Oberlandu, zanotowała zasłyszaną legendę o zamku nad tym jeziorem. Mowa w niej o damie, która napotkanemu pasterzowi kazała przynieść modlitewnik. Legenda ta zachowała się dzięki opublikowaniu jej w monumentalnym, trzytomowym dziele poświęconym kulturze ludowej okolic Zalewa.

Legenda o Czarnej Damie z Jeziora Piekło

Jest w Oberlandzie pewne jezioro
Panieńskim Jeziorem zwane
Gdzie łąk i lasów wokół jest sporo,
trzciny na brzegu schowane.
Ogromnie czarna jest jego toń
Gdy oglądamy ją z lasu
A niebo tam ciemne jak kary koń
Przybyły z otchłani czasu.
Przed wielu, wielu setkami lat
Zamek stał piękny i wielki
Mówią, że jezioro - okrutny kat
Zmieniło go w wody bąbelki.
Raz z owcami swymi pastuch stał
Przy drzewie nad brzegiem wody
Wtem Czarna Pani wychynęła z fal
I rzekła: Stój, chłopcze młody!
Zostań tu ze mną, nie uciekaj.
I przyjdź też dzisiaj wieczorem
Księgę kościelną przynieś, nie zwlekaj.
Taką z pieśniami. Przyjdź w porę!
Gdy zbliży się do ciebie diabeł,
Ta księga zawsze obroni.
Zapamiętaj moją dobrą radę:
Ona troski twe odgoni.
Mężczyzna przyrzekł, ale w domu
Żona drzwi zaryglowała.
No i już więcej nigdy nikomu
Dama się nie ukazała.
Lecz kiedy wieczorem pójdziesz sam
Nad Panieńskie, Piekłem zwane
usłyszysz głos: To ja żałośnie łkam
Bo pastuch był zwykłym bałwanem!
(ze zbioru Die Seen in Masuren und im Oberland, Lotzen 1927 – tłum. B. Król, K. Kacprzak; „Zapiski Zalewskie” nr 22)

Duba to mała wieś z 300 - letnim rodowodem na szlaku Kanału Iławskiego nad jeziorem Dauby. Dawna nazwa Leisnerberg pochodzi od imienia Luizy, córki właściciela Boreczna z przełomu XVII i XVIII w. – Johannesa von Schőnaich. Luiza w testamencie z 1714 r. otrzymała Dubę, jej bracia: Boreczno, Dębinkę. Hutę Wielką i Małą. Południowo-wschodni brzeg Jeziora Dauby skrywa pozostałości jednego z najciekawszych staropruskich założeń obronnych.

Opracowała Krystyna Kacprzak z Towarzystwa Miłośników Ziemi Zalewskiej
 

Wielowieś – wieś wzmiankowana już w 1317 r. Dawna nazwa Dittersdorf pochodzi od zasadźcy Ditricha. Spokojna wieś, oddalona od hałaśliwych dróg, wśród pól, lasów i jezior. W pobliżu wsi – piękne widokowo: Jezioro Karnickie i Kanał Iławski łączący Jezioro Karnickie z Jeziorem Dauby.

Opracowała Krystyna Kacprzak z Towarzystwa Miłośników Ziemi Zalewskiej